Bekiek brón van Energie

{{dialek|Oeals}}
[[Plaetje:Energy-p-k-i.svg|thumb|Energie in drie vörm: [[Potentieel energie|potentieel]], [[Kinetische energie|kinetisch]] en [[Inwendige energie|inwendig]]]]
[[Plaetje:Newtons cradle animation book.gif|250px|thumb|Potentieel, kinetische en vervormingsenergie waere achtereinvolges in ein omgezatj]]In algemeine zin is '''energie''' 't vermoge óm [[verangering]] te veroorzake. De [[natuurkunde|natuurkundig]]e '''energie''' van ein systeem is de totaal hoeväölheid '''[[Arbeid (natuurkunde)|arbeid]]''' die mot waere verrich om vanaaf eine grondjtoesjtandj toet de huidige situasie te komme. Biejveurbeeldj wieväöl werk 't kosj om ein zjwaor veurwerp vanaaf de grondj op ein taofel te zitte, of wieväöl om ein sjpiraalvaer die eers ontsjpanne waas eine bepaoldje aafsjtandj in te drökke. De '''totaal energie''' van ein systeem is de som van alle biejdrages die op versjillendje manere is opgesjlaage. Biejveurbeeldj van ein ingedrukdje vaer die op ein taofel ligktj. Energie is ein [[toesjtandsfunctie]], det wil zegke: wieväöl energie urges in is opgesjlage is onaafhankelik van'ne veurgesjiedenis: of de vaer eers is ingedröktj, en toen op'pe taofel is gehese of angersom maaktj veur de hoeväölheid opgesjlage energie neet oet.

Es 't systeem neet weurtj taegegehaje, zal 't altied probere de hoeväölheid vriej energie zo klein meugelik te make: de vaer roltj van'ne taofel aaf en ontsjpantj weer. Es ein systeem zich in zo'nne toesjtandj van minimaal energie bevindj, is 't in [[aevewich]].

De [[Système International|SI]] eenheid veur energie is de [[joule]]. 1 joule is de hoeväölheid energie die neudig is om ein [[krach]] van 1 [[newton (eenheid)|newton]] op ein veurwerp oet te oefene, wobiej de richting van die krach euvereinkumptj mit de verplaatsingsrichting van det veurwerp en det veurwerp euver eine aafsjtandj van 1 [[maeter]] verplaatstj.

De totaal hoeväölheid energie in ein gesjlaote systeem (dwz. det d'r gein materiaal of sjtraoling in- of oet kan) blieftj altied geliek; dit hétj de ''wet van behoud van energie''. De totaal energie van ein systeem is de optelsom van alle microscopische en macroscopische energieën, namelik; thermische, mechanische, kinetische, potentiële, elektrische, magnetische, chemische en nucleaire energie. De [[intern energie]] (U) van ein systeem weurtj gegaeve door de som van alle microscopische energieën; alle baovesjtaondje behalve kinetische, potentiële en mechanische energie.

In väöl processe weurtj ein saort energie in ein anger omgezatj. Zo weurtj in eine gaaskachel de chemische energie in 't [[Gaas (natuurkunde)|gaas]] omgezatj in [[wermte]]. En tiedes 't valle van ein veurwerp weurtj ''zjwaortekrachsenergie'' of ''[[potentiële energie]]'' omgezatj in ''bewaegingsenergie'' of ''[[kinetische energie]]''.
Döks weurtj energie verwardj mit [[Vermooge (natuurkunde)|vermooge]]: det is energie per tiedseenheid. Emes dae op ein keuketrepke klumptj haetj daoveur theoretisch net zoväöl energie neudig es eine atleet dae aeve hoog sjpringktj. De atleet duitj 't in minder tied en haetj daorom meer vermoge neudig.

==Gratis energie?==
Ein gevolg van'ne ''wet van behoud van energie'' is det 't neet meugelik is om ein experiment oet te veure det ''vanzelf'' energie genereert; 't is dus neet meugelik det ein apparaat ''vanzelf'' geit drejje en blieftj drejje zônger det van boete aaf energie weurtj toegeveurdj.
D'r is in 't verleje heel döks zo'n [[Perpetuum mobile]] (letterlik: eeuwige bewaeger) "oetgevonje", maar biej allemaol bleek d'r oeteindelik toch energie van boete aan te pas te komme.

Wie zorgvuldig ein masjien ouch weurtj ontworpe, 't is onvermijdelik det ein deil van'ne bewaeging weurtj omgezatj in wermte. Om van wermte weer arbeid te make is waal meugelik - dink aan ein [[sjtoummesjien]] - maar det saort "wermtemotors" haetj nooit 100% rendement, en 't löktj dus nooit alle wermte weer trök te bringe nao arbeid.
Volges de [[Tweede wet van'ne thermodynamica]] kins se mit zo'nne wermtemotor arbeid verrichte door wermte nao ein reservoir mit ein legere temperatuur te laote sjtruime. Om alle wermte weer in arbeid om te zette mot det reservoir ein temperatuur van [[Absoluut nulpuntj|0 K]] höbbe, en haje. Maar in ein [[gesjlaote systeem]] blieftj det reservoir neet zo kaad: de temperatuur in 't systeem weurtj oeteindelik euveral geliek en 't mesjien kumptj toet sjtilsjtandj.

==Energie of Massa==

[[Albert Einstein]] maakdje in eine klap energie ein sjtök minder absjtrak: hae sjteldje det energie geliekwaardig is mit massa mit ein formule die toet noe toe alle waarnaeminge kan verklaore.  't Is de [[Massa-energierelatie|equivalentie van'ne massa en energie]], in de waereldjberoemdje formule 
:<math>E = mc^2 \,\!</math>
mit ''E'' de totaal energie, ''m'' de [[massa (natuurkunde)|massa]] in [[kilo]]'s en ''c'' de constante [[leechsjnelheid]] in 't matteriaal wo de massa van genomme is. <br>
In waord: 't IS meugelik om energie te laote ontsjtaon of verdwiene: biej kernreacties waere de deilnummendje kerne ein BIETJE lichter, en daobiej ontsjtaon ENORME hoeveelheje energie (en angersom).

==Vorme van energie==
* [[Kinetische energie]] (bewaegingsenergie)
* [[Gravitatie-energie]] (energieverangering in ein gravitatieveld: kiek ouch [[Potentiële energie]])
* [[Elektromagnetische energie]]
* [[Nucleaire energie]] (kernenergie)
* [[Wermte]] (thermische energie)
* [[Sjtraoling]]
* [[Chemische energie]]

== Thermodynamica en vrieje energie ==

In'ne [[thermodynamica]] weurtj ongerscheid gemaaktj tösse de ''energie'' of ''enthalpie'' (''H'') zowie hiejbaove besjreeve, en'ne [[vrieje energie]] (''G'').
De vriej energie bevatj ein term veur de wanordelikheid van 't systeem, genaampdj [[entropie]] (''S''). 
't Deil van'ne energie det kan waere omgezatj in technische [[arbeid (natuurkunde)]]
door ein hoeväölheid sjtof nao omgaevingscondities (omgaevingsdrök en -temperatuur) te bringe, hétj [[exergie]].


== Maatsjappelik ==

''' 't Energievraogsjtuk''' verwiestj nao 't probleem det - veural- de rieke lenj sjteeds meer [[elektriciteit]] en [[wermte]] wille producere terwiel de veurraod [[fossiele brandjsjtof]]fe sjteeds kleiner weurtj.

==In ein breijer kader==
Energie weurtj taalkundig gezeen es ein eigensjap neudig om ein effect te veroorzake. Vitaliteit, geveules en gedachte kinne ouch gezeen waere es ein vorm van energie. 't waord weurtj dan ouch döks euverdrachtelik en in figuurlike beteikenis gebroektj in 't sjpraokgebroek van alledaag. Ein versjil is det dees "energie in breiere zin" op kan raake, terwiel de weitensjappelikke energie allein omgezatj kan waere in energie van ein anger saort.

==Extern link==
*{{en}} [http://www.bp.com/productlanding.do?categoryId=6848&contentId=7033471 BP Statistical Review of World Energy]

Dit artikel is ein vertaling van'ne versie die op de Nederlandstalige WIKI sjteitj.

[[Categorie:Energie|*]]
[[Categorie:Groethede]]
[[Categorie:Natuurkónde]]